Algı Hataları
1— Bakış açısı zayıflığı. Kişinin meselelere bakışını sınırlandırıp tünel görüşüne sahip olması. Bakış açısı zayıflığı bazen entelektüel tembellikle ilişkilendirilebilir, diğer zamanlarda ise uzmanlaşmış eğitimin bir yan ürünüdür.
>> Meselelerin değerlendirilmesinde bakış açısı zayıflığından kaçınmak için, tanıdık olanın ötesine bakın, görüşün tüm ilgili noktalarını değerlendirin ve yargıya varmadan önce anlayın.
2— Esassız varsayımlar. Varsayımlar bilinçli bir akıl yürütmeyle üretilmeyip, sorgulanmaksızın kabul edilen fikirlerdir. Sorgulanmaksızın kabul edilen şey, kişinin deneyimi veya bir olayla desteklenmediğinde, varsayım esassızdır (Bkz. Esassız Varsayımlar).
>> Varsayımlar nadiren açıkça ifade edildiklerinden, onları tespit etmenin tek yolu, ifade edilmese de net bir biçimde ima edilmiş olanı yakalamak için “satır aralarını okumaktır.”
3— O veya bu bakışı. Herhangi bir meseleye dair en akla uygun görüşün, tam olarak kabul veya tam olarak ret olduğu beklentisi. Bu hata, en akla uygun görüşün, aşırı uçlar arasında bir yerde olabileceği ihtimalini göz ardı eder.
>> Bu hatadan kaçınmak için, bütün ihtimalleri dikkate alın.
4— Dikkatsiz uyum. Kendi fikrimizi oluşturmak için çok tembel veya çok korkak olduğumuz için başkalarının fikirlerini düşünmeden uygulamak.
>> Bu hatadan kaçınmak için, içsel ve dışsal baskılara karşı direnme ve kendi kararınızı verme alışkanlığı geliştirin.
5— Mutlakçılık. Hiçbir kuralın istisna kabul etmeyeceğine dair inanç. Bu inanç aslında dağınık ve karmaşık olan gerçeğin düzenli ve basit olmasını talep etmemize neden olur.
>> Bu hatadan kaçınmak için gerçeği, önyargılarınıza uydurmaya çalışmak yerine, olduğu gibi kabul edin.
6— Görecilik. Hiçbir görüşün bir diğerinden daha iyi olmadığına ve sahip olduğunuz görüşün otomatikman doğru olduğuna dair inanç.
>> Görecilikten kaçınmak için kendinize, bazı fikirlerin ve davranış standartlarının diğerlerinden daha iyi ve eleştirel düşünmenin amacının en iyileri keşfetmek olduğunu hatırlatın.
7— Değişim yanlısı veya karşıtı önyargılar. Değişim yanlısı önyargılar, değişimin her zaman en iyiye yönelik olduğunu varsayar; değişim karşıtı olanlarsa, onun her zaman en kötüye yönelik olduğunu.
>> Her iki hatadan da kaçınmak için değişimle ilgili öneriye dikkatlice kulak verin ve önerinin olumlu mu, yoksa olumsuz mu olduğuna, eğiliminizden bağımsız bir şekilde karar verin.
Yöntemsel Hatalar
1— Kanıtın önyargılı değerlendirilmesi. Bu hatanın bir biçimi, önyargınızı onaylayan kanıtın peşinden gidip onu yanlışlayanı görmezden gelmektir. Diğer biçimi ise herhangi bir kanıtı, önyargılı yorumlamaktır.
>> Bu hatadan kaçınmak için soruşturmanıza, görüşleri sizinkilere karşıt bireylerden başlayın, sonra sizi destekleyenlerle devam edin. Ayrıca herhangi bir kanıtın en makul yorumunu seçin.
2— Çifte Standart. Katılmadığımız iddiaları değerlendirirken, katıldıklarımızı değerlendirirken kullandıklarımızdan farklı ölçütler kullanmak.
>> Bu hatadan kaçınmak için, hangi değerlendirme ölçütlerini kullanacağınıza önceden karar verip bu ölçütleri, veriler görüşünüzü desteklese de desteklemese de tutarlı bir biçimde uygulayın.
3— Aceleci sonuç. Zamansız yargı, yani yetersiz kanıtla ulaşılmış yargı.
>> Aceleci sonuca gitmekten kaçınmak için, bir tanesine seçmeden önce tüm olası sonuçları belirleyin. Sonra bu sonuçlardan herhangi birisini destekleyecek yeterli kanıta sahip olup olmadığınıza, sahipseniz de bu sonucun hangisi olduğuna karar verin.
4— Aşırı genelleme veya basmakalıpçılık. Aşırı genelleme bazı üyelere has özelliklerin tüm gruba atfedilmesidir. Basmakalıp ifade ise katı bir biçimde sürdürülen aşırı genellemedir.
>> Bu hatalardan kaçınmak için, tekil kişileri, mekânları ve şeyleri katı kategorilere yerleştirme dürtüsüne karşı direnin. Ayrıca deneyiminiz ne kadar sınırlıysa, savlarınızın o kadar mütevazı olması gerektiğini unutmayın.
5— Aşırı basitleştirme. Aşırı basitleştirme karmaşık fikirleri anlaşılır hale getirmenin ötesine geçerek fikirleri eğip büker ve tahrip eder. Aşırı basitleştirme insanları bilgilendirmek yerine yanıltır.
>> Bu hatadan kaçınmak için, yüzeysel görüşleri sahiplenmeyi reddedip meseleleri karmaşıklıkları çerçevesinde anlayabilmek için özel çaba gösterin.
6— Post hoc hatası. Bu hata, bir olayın, diğerinin ardından gerçekleşmesi halinde, onun sonucu olması gerektiğine dair anlayıştan kaynaklanır. Gerçekte ise olay tamamen tesadüf olabilir.
>> Post hoc hatasından kaçınmak için, rastlantı da dahil, tüm olası sebepleri gözden geçirene kadar, bir sebep sonuç ilişkisine dair yargıda bulunmayı erteleyin.
İfade Hataları
1— Çelişki. Bir ifadenin aynı zamanda, aynı şekilde hem doğru hem de yanlış olduğunu iddia etmek.
>> Bu hatadan kaçınmak için, söylediklerinizi ve yazdıklarınızı gözden geçirin. Bir tutarsızlık fark ettiğinizde onu dikkatlice değerlendirin. Söz konusu tutarsızlığın açıklanabilir mi olduğuna, yoksa bir çelişki mi oluşturduğuna karar verin. Çelişki oluşturuyorsa ifadenizi tutarlı ve akla uygun şekilde düzeltin.
2— Kısır döngü iddialar. Bir ifadeyi, onu farklı biçimde tekrar ederek kanıtlama çabası.
>> Bu hatadan kaçınmak için, sadece iddianızı tekrar etmeyip, özgün kanıt sunduğunuzdan emin olana kadar iddialarınızı gözden geçirin.
3— Anlamsız ifade. Ortaya konulan akıl yürütmenin mantıklı gelmediği ifade.
>> Bu hatadan kaçınmak için, düşünce ve eylemlerinizi açıklamak üzere öne sürdüğünüz sebeplerin, onları gerçekten açıkladığından emin olun.
4— Yersiz otorite. Otoriteyi ona sahip olmayana atfetmek.
>> Bu hatadan kaçınmak için, otorite olarak gösterdiğiniz tüm kaynakların yazdığınız veya konuştuğunuz belirli konuda gerekli olan uzmanlığa sahip olduğundan emin olun.
5— Yanlış analoji. Analoji, görece tanıdık olmayan bir şeyi, farklı ama daha tanıdık bir şeyle açıklama çabasıdır, aslında “bu, bunun gibidir” demektir. Yanlış analoji ince elenip sık dokunmamış benzerlik iddialarında bulunur.
>> Bu hatadan kaçınmak için, analojilerinizi, iddia ettikleri benzerliklerinin gerçek ve mantıklı olduğundan ve hiçbir önemli farklılığın bulunmadığından emin olmak için her zaman test edin.
6— Mantıksız vurgu. Duygu, gelenek, ölçülülük, otorite, yaygın inanç ve hoşgörüye vurgu mantıklı veya mantıksız olabilir. Söz konusu vurgular, tartışılan belirli bir durumda akla uygun olmadıklarında mantıksız ve dolayısıyla kabul edilemezdir.
>> Bu hatadan kaçınmak için, vurgularınızın düşünceyi tamamlamak yerine onun yerine geçmediğinden emin olun.
Tepki Hataları
1— Otomatik ret. Fikirlerinize (veya davranışlarınıza) yönelik eleştirilere kulak vermeyi reddetmek.
>> Bu hatadan kaçınmak için, fikirlerinizin, egonuzun uzantıları olmayıp devam ettirebileceğiniz veya vazgeçebileceğiniz edimleriniz olduklarını hatırlayın. Bu sizi onlarla ilgili olarak daha az savunmacı yapacaktır.
2— Konuyu değiştirmek. Tartışılan bir meseleden, aniden ve aldatıcı bir biçimde başka bir tartışmaya geçmek.
>> Bu hatadan kaçınmak için, zor sorulardan kaçınmak yerine onlarla kafa kafaya yüzleşin.
3— Kanıtlama zorunluluğundan kaçmak. Başkalarından, savlarımızın, aksini kanıtlamalarını talep etmek.
>> Bu hatadan kaçınmak için, bir savın kanıtlama zorunluluğunun, onu sorgulayana değil, sahibine ait olduğunu anlayın ve savlarınızı destekleme sorumluluğunu üzerinize alın.
4— Korkuluk mantığı. Korkuluk mantığı hatasına düşmek, bir başkasının söylemediği şeyleri onun ağzından ifade ettikten sonra, bu ifadelerin onun ağzından hiç çıkmadıklarını unutup onların yanlışlığını ortaya koymaktır.
>> Bu hatadan kaçınmak için, insanların sözlerini doğrudan veya dolaylı olarak alıntılarken ince eleyip sık dokuyun.
5— Eleştiri sahibine saldırı. Bir fikir veya iddiayı onu ortaya koyan kişiyi kötüleyerek itibarsızlaştırmaya çabalamak.
>> Eleştiri sahibine saldırıdan kaçınmak için, eleştirel düşünmenizi fikirlere yöneltin, onları ifade edenlere değil.
Kaynak: Vincent Ryan Ruggiero, Eleştirel Düşünme İçin Bir Rehber.
P o s t — B l o g 